Oğlum matematikten çok korkuyor. Karşısına bir problem çıktığında baştan pes ediyor. Oysa matematik de tıpkı dil gibi hayatın bir parçası. Her gün sayısız işlem yapıyor, pek çok problemi çözüyoruz. Düşünsenize, kek yapmak bile matematikle bağlantılı. 1 ölçü şekere 2 ölçü unun eklendiği bir tarifi yarım ölçüyle yapmanız gerekiyorsa basit bir bölme işlemi yeterli. Yemeğe misafir gelecekse, manavdan alınacak meyve miktarını değiştirmelisiniz. Kolay bir orantı…
Matematikte her şey kurallara bağlı çünkü temelinde mantık yatıyor. Eski Yunandan zamanımıza kadar aynı temel üzerinde yükselip sürekli geliştirilen matematikte formüller ve sistemler nettir. Bu yüzden matematiği severim. Ve dilin de matematiği vardır. Her ne kadar dil değişken, evrilen ve zaman zaman kuralsızlıkla şekillenen bir olguysa da kendi içinde bir matematiksel sistem çerçevesinde işler.
Şimdi bunların hepsini bir araya getirin. Yani matematik, mantık ve dil buluşsun. Üzerine çizgileri ve renkleri de ekleyin. İşte size Logicomix! 20. yüzyılın en önemli matematikçi ve felsefecilerinden Bertrand Russel’ın yaşam öyküsü çerçevesinde mantığı, dostluğu, sınırları, aşkı, savaşı sorgulayan bir “graphinovel”, yani çizgi roman.
Treviso Çizgi Roman Festivali’nde En İyi Yabancı Çizgi Roman Ödülü kazanan Logicomix’in ardında kalabalık bir ekip var: Apostolos Doksiadis (matematikçi-yazar), Hristos H. Papadimitriu (bilgisayar mühendisi-yazar), Alekos Papadatos (çizer) ve Annie di Donna (çizer) yer alıyor. Albatros Kitap tarafından hazırlanan Türkçesinde ise bu ekibe çevirmen olarak Özge Özgür de katılmış. Çok da iyi etmiş bence…
Russell’ın merkezine yolculuk
Bertrand Russell standart okurların internette sürekli dolaşan aforizmalardan, felsefi okumalara daha meraklı olanların ise Aylaklığa Övgü gibi kitaplardan tanıdığı bir isim. Daha “ağır” kitaplarını ise muhtemelen sadece matematikçiler ve felsefeciler okuyordur. Logicomix ise Russell’ı herhangi bir zorluk derecesine mahkum etmeden anlatıyor. Üstelik söze en baştan, yani çocukluğundan başlayarak.
Russell’ın anne-babasının ilişkileri, yaşadıkları “sıra dışı” hayat ilk başta magazin gibi görünse de bir çocuğun büyüyünce nasıl bir yetişkine dönüştüğünü nedenleriyle anlamak açısından çok önemli. Dolayısıyla bu kitaptaki hiçbir bilgiyi “pas geçmemek” gerekiyor. Tıpkı mantıkta ve matematikte olduğu gibi, her şey bir noktada birbirine bağlanıyor. Paradokslar bile…
Baskıcı bir büyükanne elinde sıkı bir dini eğitimden geçen Russell’ın sorgulamaları daha o dönemde başlıyor. Delilik ile dâhilik arasında var olduğu söylenen o ince çizgi, yaşamı boyunca az ya da çok korku ve kaygı içinde bırakıyor kahramanımızı. Sonra felsefe, mantık ve matematik günleri başlıyor. Ve araya giren evlilikler, ayrılıklar, dostluklar, ortaklıklar, küslükler… Yani biz “sıradan” insanların hayatının çekirdeğini oluşturan konular. Dâhilerle ortak noktamız…
Önemli bir durak: Wittgenstein
Kitap, Russell’ı merkez almakla birlikte başka pek çok önemli konuğu da barındırıyor. Bu konuklar Hİlbert, Gödel, Poincaré gibi mantık, felsefe, matematik alanlarındaki diğer dâhiler. Ve elbette senaryoya dahil olduğu andan itibaren Russell’dan rol çalan, benim de ortaya çıkmasını heyecanla beklediğim Wittgenstein. “20. yüzyılın en büyük filozofu” olarak da tanımlanan yalnız adam.
Bana göre Wittgenstein’ı en ilginç kılan özelliklerden biri “dil”le olan derdi. Kullandığımız dilin yanlış yapılandırıldığını, kendimizi ifade etmek için bizim de dili yanlış kullandığımızı söylüyor. Dil ile anlam arasındaki o benzersiz etkileşimden söz ediyor. Üstelik bunu sözcük bazında bile ele alıyor: “61. Bir sözcüğün anlamı, onun bir tür istihdam edilişidir. Zira sözcüğün anlamı, o sözcüğü dilimize katarken öğrendiğimiz şeydir. … 64. Bir sözcüğün anlamını bir memurun ‘görev’iyle karşılaştır. ‘Farklı anlamlar’ı da ‘farklı görevler’le karşılaştır.” (Ludwig Wittgenstein, Kesinlik Üstüne + Kültür ve Değer, çev. Doğan Şahiner, Metis Yayınları, İstanbul, Kasım 2009)
Logicomix, Wittgenstein ile Russell’ın yaşadığı her türlü ruh ortaklığını, anlaşmazlıkları, birbirini anlayan insanların sessiz bir ortaklıkla paylaştıkları yalnızlığı kısa cümleler ve müthiş çizimlerle okura aktarıyor. Kahraman sayısı birken iki oluyor ama insan bunu kesinlikle yadırgamıyor.
Kurgunun katmanları
Her türlü yazının en önemli bileşenlerinden biri kurgu olsa gerek. Harika bir diliniz ve ifade yeteneğiniz olabilir. Ama düşüncelerinizi odaklı ve akıcı bir kurgu içine yerleştiremediğiniz zaman cümleleriniz boşlukta yuvarlanır gider. İyi kurgunun bir başka özelliği de kendini apaçık ortaya koymamasıdır. Siz bir kitabı okurken o kitabı nasıl bir mantık yapısı içinde okuduğunuzu düşünmez, sadece okursunuz. Sizi rahatsız eden şeyler varsa ancak o zaman durup kurguyu gözden geçirirsiniz. Yani iyi kurgu bir anlamda “söylemeden söylemek”tir. Ve bunu başarmak hiç de kolay değildir. Hele ki çizgi romanda…
Logicomix bu açıdan da çok başarılı bir kitap. Katmanlar halinde örülmüş kurgu bizi 19. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın ortalarına, 2. Dünya Savaşı arifesine taşırken, ara ara 21. yüzyıla da götürüyor. 21. yüzyılın insanları (yani kitabın yazarları ve çizerler) an geliyor eski Yunana atıfta bulunuyor. Üstelik bu geçişler sıkıntısız gerçekleşiyor.
Kurgu içinde anlatıcının Russel olmasına karşın, akışı kurgulayan ekip ilk anlatıcılığı üstleniyor. Karışık mı anlattım? Şöyle özetleyeyim: Anlatıcı ekip (yani kitabın ardındaki isimler), Russell’ın kitabını Russell’a anlattırırken aralara girerek kurguyu sağlamlaştırıyor, mantık-felsefe-matematik tartışmalarını bugüne taşıyor.
Biraz emek lütfen
Her türlü bilginin hap gibi yapılıp avucumuza verilmesine alıştığımız bir zamanda Logicomix okurdan emek talep eden bir kitap. Akış çok net olsa da içeriği kavramak için düşünmek ve yorumlamak gerekiyor. Böyle emek isteyen kitaplardaki kriter, emeğin karşılığının alınıp alınmadığı olmalı. Logicomix okurdan aldığını fazlasıyla geri veriyor. Kitap bittiği zaman, “Son zamanlarda okuduğum en iyi kitaptı,” dedirtiyor. Daha ne olsun?
Remzi Kitap Gazetesi, Aralık 2012